नन्दलाल खरेल
मानव सभ्यताको मूल आधार नै आस्था र धर्म हो। धर्मले मानवलाई सदाचार, सत्य र प्रेमको मार्गमा डोर्याउँछ। यिनै विविध धार्मिक धारामध्ये श्रीकृष्ण प्रणामी धर्म सम्प्रदाय एक यस्तो आध्यात्मिक धार हो जसले एकेश्वरवाद, सत्यज्ञान, आत्मा–परमात्माको एकता र विश्वमैत्रीभाव को सन्देश दिन्छ।
यो सम्प्रदाय हिन्दु धर्मको श्रीकृष्ण परम्परामा आधारित भए तापनि यसले सम्पूर्ण धर्मका सारतत्वहरूलाई एकतामा बाँध्ने सन्देश दिन्छ। यसका प्रवर्तक श्रीदेवचन्द्रजी (देबचन्द्रजी) र श्रीप्राणनाथजी महाराज हुन्, जसले १७औँ शताब्दीमा यस धर्मको सूत्रपात गरे।
श्रीकृष्ण प्रणामी धर्मको उत्पत्ति भारतको गुजरात राज्यको जामनगर क्षेत्रमा भएको हो। यस सम्प्रदायको सुरुवात तत्कालीन सामाजिक, धार्मिक तथा राजनीतिक परिस्थितिबाट गहिरो रूपमा प्रभावित थियो।
१७औँ शताब्दीमा भारतमा मुगल शासन चलिरहेको थियो। एकातिर धार्मिक कट्टरता र बाह्य आडम्बरको बोलबाला थियो भने अर्कोतिर समाज जात, धर्म र सम्प्रदायमा विभाजित थियो। यस्ता परिस्थितिमा देबचन्द्रजीले वेद, कुरान, बाइबल, गीता, उपनिषद् आदिको मूल सार अध्ययन गरी सबै धर्मको केन्द्रमा एकै परमेश्वर रहेको निष्कर्ष निकाले।
देबचन्द्रजीका प्रमुख शिष्य महामहिम श्रीप्राणनाथजी महाराजले त्यस विचारलाई व्यापक रूप दिए र एक संगठित धर्मको रूपमा स्थापना गरे। यसरी “प्रणामी सम्प्रदाय” भन्ने नाम ‘प्राणनाथका अनुयायी’ (प्राण + नामी) बाट बनेको हो।
श्रीदेबचन्द्रजी एक विद्वान्, योगी र सत्यसाधक व्यक्ति थिए। उनले धर्मका सबै मूल ग्रन्थहरूको अध्ययन गरी सत्यको खोजी गरे। उनले “तत्वज्ञान” र “सत्य” लाई बाह्य पूजा–आडम्बरभन्दा माथि राखे। उनका विचारमा सत्य आत्मज्ञान बिना मोक्ष सम्भव छैन।प्राणनाथजी महाराजलाई यस सम्प्रदायको वास्तविक प्रवर्तक मानिन्छ। उनले “क़ुलज़ुल”, “क़यामुल–कयाम”, “शरीफल”, “किताबुल वहदत”, “तर्तम सागर” जस्ता दार्शनिक ग्रन्थहरू लेखे। यी ग्रन्थहरूमा वेद, उपनिषद्, कुरान र बाइबलका मूल सन्देशहरूलाई एकात्म बनाएर प्रस्तुत गरिएको छ। उनले पद्मावतीपुरीधाम (पन्ना, मध्यप्रदेश) लाई मुक्तिपीठको रूपमा स्थापना गरे, जहाँ आज पनि उनका अनुयायीहरूको तीर्थमेला र आध्यात्मिक केन्द्र रहेको छ।
श्रीकृष्ण प्रणामी धर्मको प्रमुख ग्रन्थ “तारतम सागर” हो, जसमा विभिन्न १४ भागहरू (किताबहरू) छन्।
यस ग्रन्थमा आत्मज्ञान, परमात्मा, सृष्टि–रचना, संसारको मायाजाल, धर्मको उद्देश्य, मोक्षमार्ग र मानवताको आदर्श का विषयहरू विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ।
यो ग्रन्थ संस्कृत, हिन्दी, अरबी, फारसी र गुजराती भाषाको मिश्रणमा लेखिएको छ, जसले विश्वमैत्री भाव झल्काउँछ।
प्रणामी धर्मको प्रमुख आधार एकेश्वरवाद हो — “परमेश्वर एक छन्, सबै धर्मका मूल एकै सत्यमा टेकेका छन्।”
यस सम्प्रदायका अनुयायीहरूले श्रीकृष्णलाई परमात्माको मूर्त स्वरूप माने पनि उनी कुनै सीमित देवता होइनन्; बरु सम्पूर्ण सृष्टिमा व्यापी चेतन शक्ति हुन्।
प्राणनाथजीले भनेका छन् — “जो आफूलाई चिन्यो, ऊ परमेश्वरलाई चिन्यो।”आत्मज्ञान प्राप्त गरेपछि मानवले माया, द्वेष, लोभ, अहंकार र मोहबाट मुक्त हुन्छ र मोक्षको मार्गमा अग्रसर हुन्छ।यो सम्प्रदायले हिन्दु, मुसलमान, ईसाई, सिख वा अन्य धर्मबीच कुनै विभेद गर्दैन। सबै धर्महरूलाई सत्य–एकता र प्रेमको विभिन्न रूप मानिन्छ।त्यसैले प्रणामी मन्दिरहरूमा कुनै मूर्तिपूजा हुँदैन; केवल ‘किताब (तारतम सागर)’ लाई देवस्वरूप मानी वाचन, ध्यान र कीर्तन गरिन्छ।
प्रेमलाई परमेश्वरको स्वरूप मानिन्छ। हिंसा, द्वेष, झूट र कपटबाट टाढा रहँदै सत्य, प्रेम र शान्तिको अभ्यास गर्नू नै साँचो पूजा हो।प्राणनाथजीका शिक्षामा महिला र पुरुषबीच कुनै भेदभाव छैन। महिलाहरूलाई आध्यात्मिक अभ्यास, प्रवचन, र समाजसेवामा समान अवसर दिनु यस सम्प्रदायको विशेषता हो।
प्रणामी धर्मका अनुयायीहरूलाई “प्रणामी” भनिन्छ। उनीहरूका पूजा–पाठका विधिहरू सरल र ध्यानप्रधान छन्।
तारतम वाणीको वाचन — ग्रन्थको अध्ययन र भावार्थ चिन्तन।
नामस्मरण — श्रीकृष्ण वा श्रीप्राणनाथजीको नामज।आत्म–परमात्मा एकताको अनुभव गर्न ध्यान।आरती र भजन — बिहान र बेलुकी सामूहिक आरती।सदाचार पालन — झूट, चोरी, हिंसा, नशा, भेदभाव आदि त्याग।प्रणामी धर्ममा मूर्तिपूजा, पशुबली, बाह्य रीतिरिवाज, जातपात आदिको निषेध गरिएको छ।
प्रमुख तीर्थस्थलहरू
श्री ५ पद्मावती पुरीधाम, पन्ना (भारत) — मुख्य मुक्तिपीठ, जहाँ श्रीप्राणनाथजीले दिव्य ज्ञान प्रवचन दिए।
खिजडा मंदिर, जामनगर (गुजरात) — श्रीदेबचन्द्रजीको कर्मभूमि र पहिलो धार्मिक केन्द्र।बेतुल, सत्ना, गुमटजी, रास मेला स्थलहरू — विभिन्न ऐतिहासिक घटनासँग सम्बन्धित स्थल।
नेपालका केन्द्रहरू — भक्तपुर, काठमाडौं, विराटनगर, ईटहरी ,दुवागढी ,चितवन,पाटागाढा,जनकपुर लगायत बिभिन्न स्थानमा पनि प्रणामी मन्दिरहरू स्थापना भएका छन्।
प्रणामी धर्ममा रास मेला अत्यन्त महत्वपूर्ण पर्व हो। प्रत्येक वर्ष आश्विन शुक्ल पूर्णिमाका दिन पन्ना धाममा भव्य रास मेला आयोजना गरिन्छ।यस मेलामा भारत, नेपाल र अन्य देशबाट हजारौँ भक्तजनहरू भेला भई आरती, भजन, ध्यान र सत्यज्ञान प्रवचनमा सहभागी हुन्छन्।
यो मेला केवल उत्सव होइन, आत्म–परमात्मा मिलनको प्रतीक हो।
श्रीकृष्ण प्रणामी धर्मले समाजमा नैतिकता र मानवता बढाउने शिक्षाहरू दिन्छ। सबै प्राणी परमेश्वरका अंश हुन्, त्यसैले सबैलाई सम्मान गर्नू। धनी–गरिब, जात–धर्म वा लिङ्गका आधारमा भेदभाव नगर्नू। कर्ममार्गमा रहँदै सत्य, प्रेम र सेवा भावले जीवन बिताउनू। शिक्षा, आत्मसंयम र सत्यबोध नै मानवको सजिलो मार्ग हो।
यस सम्प्रदायका अनुयायीहरू समाजसेवा, शिक्षालय स्थापनामा अग्रसर छन्। नेपालमा पनि प्रणामी मन्दिरहरूद्वारा सञ्चालित विद्यालय, ध्यान केन्द्र र सामाजिक संस्थाहरू सक्रिय छन्।
आज श्रीकृष्ण प्रणामी धर्म केवल भारत वा नेपालमै सीमित छैन। विश्वका विभिन्न देशहरू — अमेरिका, बेलायत, क्यानडा, फिजी, केन्या, युगान्डा, दक्षिण अफ्रिका आदिमा पनि यसको शाखा तथा मन्दिरहरू स्थापना भएका छन्।अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा यसले धर्मसमानता, मानवता र विश्वशान्तिको सन्देश फैलाइरहेको छ।
श्रीकृष्ण प्रणामी धर्म सम्प्रदाय केवल एउटा धार्मिक परम्परा होइन, आध्यात्मिक चेतनाको जागरण आन्दोलन हो।
यसले मानिसलाई जात, धर्म र सम्प्रदायको सीमाभन्दा माथि उठाएर सत्यज्ञान, प्रेम, शान्ति र आत्म–परमात्माको एकता को मार्ग देखाउँछ। आजको विभाजित संसारमा प्राणनाथजीको शिक्षा — “सबै धर्मको सार प्रेम र सत्य हो” — अझ सान्दर्भिक बनेको छ।श्रीकृष्ण प्रणामी धर्मले हरेक मानिसमा आत्मज्ञानको ज्योति प्रज्वलित गर्दै ‘विश्व एक परिवार हो’ (वसुधैव कुटुम्बकम्) भन्ने आदर्शलाई व्यवहारमा उतार्ने प्रेरणा दिन्छ।